Przewodnik po Triduum Paschalnym

Rozmowa z ks. prof. Kazimierzem Matwiejukiem, wykładowcą liturgiki w Wyższym Seminarium Duchowne im. Jana Pawła II Diecezji Siedleckiej.

Obchody Wielkiego Tygodnia mają bogatą symbolikę. Wierni będą uczestniczyć w liturgii Triduum Paschalnego w swoich parafiach. Niewielu ma okazję uczestniczyć we Mszy św. Krzyżma. Jakie znaczenie ma ta celebracja?

Wielki Tydzień, który rozpoczyna się w Niedzielę Palmową, a kończy w Wielki Czwartek przed wieczorną celebracją Mszy Wieczerzy Pańskiej, to szczególny czasem przygotowania paschalnego. Ma charakter pokutny i zmierza do takiego usposobienia wiernych, aby mogli w wierze doświadczyć spotkania ze zmartwychwstałym Chrystusem w liturgii Triduum Paschalnego. Msza Krzyżma, koncelebrowana w Wielki Czwartek rano w katedrze przez przedstawicieli duchowieństwa pod przewodnictwem biskupa, jest związana z błogosławieństwem olejów. Są one konieczne do udzielania niektórych sakramentów. To także okazja do odnowienia przez biskupów i prezbiterów przyrzeczeń złożonych Bogu podczas święceń.

Jakie oleje błogosławi się w Wielki Czwartek?

Mszę błogosławienia olejów nazywa się Mszą Krzyżma, ale biskup błogosławi nie tylko krzyżmo, lecz także konieczny do sakramentalnego namaszczania chorych olej. Ma to miejsce przed zakończeniem modlitwy eucharystycznej. W modlitwie błogosławieństwa biskup prosi Boga, aby moc Ducha Świętego przeniknęła ten olej i by stał się on ochroną dla ciała i ducha każdego, kto będzie nim namaszczony. Mszał przewiduje błogosławieństwo oleju katechumenów. W Polsce, za zgodą Stolicy Apostolskiej, nie używa się go przy chrzcie dzieci ani dorosłych katechumenów. Natomiast biskup błogosławi krzyżmo. Najpierw je przyrządza, wlewając wonności do oleju z oliwek. Następnie tchnie na olej. Ten gest nawiązuje do tchnienia Jezusa Chrystusa, którym przekazywał On swoim uczniom moc Ducha Świętego. W modlitwie błogosławieństwa biskup prosi Boga, aby ten olej zmieszany z wonnościami stał się dla wiernych znakiem Jego błogosławieństwa, a także, by namaszczone tym olejem miejsca i rzeczy napełniał blask świętości. Podczas modlitwy koncelebransi wyciągają prawą ręką w kierunku naczynia z olejem. Jest to gest prośby o obecność Ducha Uświęciciela. Oleju krzyżma, który wskazuje na związek z Chrystusem namaszczonym Duchem Świętym, używa się podczas sprawowania sakramentów chrztu, bierzmowania, także święceń - zarówno podczas konsekracji biskupa, jak też święceń prezbiterów. Krzyżmo ma również zastosowanie podczas obrzędu poświęcenia kościoła i ołtarza. Namaszcza się nim ściany świątyni oraz mensę ołtarzową.

Co należy zrobić z olejami, które nie zostały wykorzystane w ciągu roku?

Stare oleje należy spalić, nasączając nimi watę lub jakąś tkaninę, które je wchłonie.

Triduum Paschalne to najważniejszy czas w roku dla chrześcijanina. Dlaczego?

Triduum Paschalne stanowi szczyt i centrum roku liturgicznego. Kościół od IV w., w klimacie historyzacji wydarzeń zbawczych, celebruje zbawcze czyny Chrystusa w dni, w których one się dokonały w historii. Triduum Paschalne w wymiarze liturgicznym obejmuje trzy doby. Rozpoczyna się wielkoczwartkową Mszą Wieczerzy Pańskiej. Trwa przez Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Szczytem Triduum jest Wigilia Paschalna. Triduum kończy się drugimi nieszporami niedzieli zmartwychwstania. Właściwie są to trzy święte noce. Pierwsza z czwartku na piątek, kiedy Chrystus po spożyciu Ostatniej Wieczerzy z uczniami został zdradzony przez Judasza. Noc z piątku na sobotę była nocą wielkiej ciszy kosmosu, bo ukrzyżowany Pan życia został pogrzebany. Poranek niedzielny zaś był świadkiem zmartwychwstania Chrystusa. Zbawcze czyny Jezusa, celebrowane bardzo uroczyście w dni Triduum Paschalnego, są istotną i jedyną treścią liturgii Kościoła. A każda niedziela jest pamiątką zmartwychwstania Pańskiego.

W Wielki Czwartek kapłan obmywa nogi 12 osobom. Co oznacza ten gest?

W starożytności był on stosowany wobec neofitów. Od VII w. obrzęd ten sprawowali w Wielki Czwartek biskupi w swych katedrach wobec wiernych, a opaci w klasztorach wobec ludzi biednych i swoich współbraci. Obrzęd umycia nóg, który można sprawować w różnych wspólnotach, nawiązuje do posługi Jezusa wobec apostołów. On umył uczniom nogi podczas Ostatniej Wieczerzy. Nie była to jednak czynność higieniczna, ani obmycie rytualne. Apostoł Jan, opisując to wydarzenie, zwrócił uwagę, że Jezus oddaje się ludziom w Eucharystii, bo można Go spożywać pod postaciami chleba i wina. On też pochyla się jak sługa do ludzkich nóg, by je umyć. Ten gest Jezusa jest zobowiązaniem do praktykowania miłości, której istotną cechą jest bycie bezinteresownym darem dla innych. Do takiej postawy uzdalnia życie Eucharystią.

Na zakończenie Mszy Wieczerzy Pańskiej przenosi się Najświętszy Sakrament do tzw. ciemnicy. Dlaczego? Jak wierni powinni się wtedy zachować?

Najświętszy Sakrament przenosi się do miejsca przechowania. Ono, nazywane dawniej ciemnicą, nie nawiązuje do uwięzienia Jezusa w lochach pałacu Kajfasza, ale służy do przechowania Chleba eucharystycznego do Komunii św. w Wielki Piątek. Miejsce przechowania Najświętszego Sakramentu winno mieć radosny wystrój. Przeniesienie odbywa się procesjonalnie. Na czele procesji idzie ministrant z krzyżem oraz niesie się kadzielnicę. Wszyscy włączają się w śpiew hymnu „Sław języku tajemnicę” lub innej pieśni eucharystycznej. Kościół zachęca, by wierni przez pewną część nocy trwali na adoracji Jezusa eucharystycznego, dziękując Mu za sakramentalną obecność. Należy wówczas śpiewać pieśni eucharystyczne. Wskazane jest czytanie Ewangelii wg św. Jana, zwłaszcza rozdziałów od 13 do17. Jeśli adoracja byłaby kontynuowana po północy, wówczas odbywa się ona w modlitewnej ciszy, ponieważ rozpoczął się dzień Męki Pańskiej.

W Wielki Piątek dominuje czerwień w kolorze szat kapłańskich. Co Kościół chce w ten sposób wyrazić?

Kolor czerwony w liturgii Wielkiego Piątku to znak królewskości Chrystusa. On zakrólował z krzyża, a Jego królestwo jest królestwem prawdy, sprawiedliwości, miłości i pokoju. Czerwień oznacza także Jego męczeńską śmierć na Golgocie. To również znak zwycięstwa wcielonego Syna Bożego nad śmiercią. Ukrzyżowany Chrystus zmartwychwstał. Kolor czerwony przypomina męczenników, którzy zostali obdarzeni łaską szczególnego udziału w męce Chrystusa.

Czy można wskazać kulminacyjny moment liturgii Wielkiego Piątku?

Kościół przypomina, że osobista adoracja krzyża jest głównym elementem wielkopiątkowego obrzędu. Prawdziwość znaku liturgicznego domaga się, aby do adoracji użyć jednego krzyża. Przy bardzo licznym zgromadzeniu wiernych obrzęd adoracji może się odbyć równocześnie przez wszystkich. Wtedy po zakończeniu liturgii wierni mogą osobiście uczcić krzyż, na którym zawisło Zbawienie świata.

Wielkopiątkowa adoracja krzyża jest poprzedzona liturgią słowa, a dopełniona Komunią św. z hostii konsekrowanych podczas wielkoczwartkowej Mszy Wieczerzy Pańskiej. W Wielki Piątek nie celebruje się Eucharystii. Komunia sakramentalna ukazuje paschalny charakter liturgii wielkopiątkowej. Krzyż nie jest celem misji Chrystusa. Ten znak śmierci został rozjaśniony blaskiem chwalebnego zmartwychwstania wcielonego Syna Bożego. W Polsce po zakończeniu liturgii przenosi się Najświętszy Sakrament do Bożego grobu.

W Wielką Sobotę - poza Liturgią Godzin - nie celebruje się innej liturgii. Kościół jest zatopiony w oczekiwaniu i trwa przy Grobie Pańskim w cichej i ufnej modlitwie, rozważając Mękę i Śmierć Jezusa. Jak dobrze przeżyć ten dzień, by nie ograniczyć jego wymowy jedynie do zwyczaju błogosławienia pokarmów?

Kościół zachęca, aby tam, gdzie nie jest możliwa wspólnotowa celebracja liturgii godzin, urządzić nabożeństwo słowa Bożego. Wierni winni znaleźć więcej czasu na adoracyjną modlitwę przed Najświętszym Sakramentem przy grobie Pańskim. Mogą także uczcić jeszcze raz krzyż Chrystusa udostępniony po zakończeniu liturgii wielkopiątkowej.

Kiedy powinna rozpocząć się Wigilia Paschalna?

Kościół przypomina, że obrzędy Wigilii Paschalnej winny odbywać się w nocy. Nie wolno ich rozpoczynać zanim nie zapadnie noc. Podkreśla też, że ta zasada winna być ściśle respektowana. Wierni po zakończeniu przedświątecznych przygotowań mogą spokojnie włączyć się w liturgię wigilijną. Ona zaś jest już świętowaniem uroczystości zmartwychwstania Chrystusa. Celebracja Eucharystii jest Mszą wielkanocną.

Do kiedy powinniśmy powstrzymać się od spożywania pokarmów mięsnych?

Obowiązujące w Polsce przepisy dotyczące postu i wstrzemięźliwości stanowią, że post obowiązuje w Środę Popielcową i w Wielki Piątek wszystkich między 18 a 60 rokiem życia. Natomiast wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych obowiązuje w Środę Popielcową oraz piątki całego roku z wyjątkiem uroczystości. Dotyczy wszystkich, którzy ukończyli 14 rok życia. Zachęca się do zachowania wstrzemięźliwości także w wigilię Narodzenia Pańskiego. Wierni tradycyjnie, zatem nie z obowiązku, praktykują wstrzemięźliwość także w Wielką Sobotę.

Przeczytałam gdzieś piękne zdanie, że Triduum Paschalne to najpiękniejsza liturgia po tej stronie nieba. Co Ksiądz Profesor o tym sądzi?

Uwaga jest słuszna, gdy pamięta się, że istotną treścią liturgii Triduum Paschalnego i wszystkich czynności liturgicznych, zatem sakramentów, sakramentaliów oraz liturgii godzin i celebracji roku liturgicznego, jest misterium śmierci i zmartwychwstania wcielonego Syna Bożego. Natomiast określenie „najpiękniejsza liturgia” ma zastosowanie do formy celebracji czynów zbawczych Chrystusa. W Triduum ta obrzędowość jest bardzo okazała i wymowna - umycie nóg, adoracja Krzyża, paschał, świece w rękach wiernych, śpiew Exultet, odnowienie przyrzeczeń chrzcielnych. Obrzędy pomagają lepiej zrozumieć treść misterium Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego. Wymowne znaki liturgiczne są w Triduum komunikatorami treści i owoców zbawczych czynów wcielonego Syna Bożego. Życzę, aby obrzędowość liturgiczna pomogła tegorocznym uczestnikom liturgii Triduum Paschalnego wejść w żywą wspólnotę ze zmartwychwstałym Zbawicielem.

Dziękuję za rozmowę.

MD
Echo Katolickie 11/2016